zondag
24 nov
Ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan van de Zuid-Willemsvaart hier het weinig bekende verhaal over wat er aan de aanleg voorafging. Over hoe koning Willem I geniepig en ondoordacht tot de aanleg besloot en het land bankroet maakte.
Hart-raadslid Laurens van Voorst is gek van vaderlandse geschiedenis en las onlangs ‘De Nederlanden – het lege land 1800-1850’ van Auke van der Woud. De Zuid-Willemsvaart komt daarin een paar keer voorbij. Vanwege de feestelijkheden rond het tweehonderdjarig bestaan deelt hij graag wat hij in deze en nog wat andere publicaties las.
Het gaat vooral over koning Willem I, die na het vertrek van de Fransen in 1813 de allereerste Oranje werd met de titel koning. Hij ging de geschiedenis in als de kanalenkoning en is lang geroemd als de man die behalve koning ook koopman was – hij legde wegen, spoorwegen en kanalen aan en zou dat hebben gedaan om Nederland economisch succesvol te maken.
Van der Woud dompelde zich onder in allerhande archieven en schetst een compleet ander en bijna gênant beeld van de koning. Bijvoorbeeld met betrekking tot de aanleg van de Zuid-Willemsvaart.
Berooid land
Willem I werd in 1813 koning van een, dankzij de Franse bezetters tot die tijd, berooid land. Het parlement was tijdens zijn bewind dan ook zeer kritisch over kostbare investeringen. De aanleg van wegen en kanalen, inpolderingen en ontginningen van duinen – de Tweede Kamer moest er weinig van hebben.
De koning bedacht een financiële instelling waar kabinet en parlement niets over te zeggen hadden: het Amortisatiesyndicaat. Deze kas werd gevuld met de opbrengsten van de verkoop van domeinen, bijdragen van het Rijk en tolgelden van kanalen en wegen en bovenal met een lening van 68 miljoen gulden.
Voor wie denkt dat die 68 miljoen een bescheiden bedrag is: Nederland kreeg in die tijd jaarlijks 39 miljoen aan belastingopbrengsten binnen en moest alleen aan rente over leningen al 33 miljoen betalen.
Heeft dit iets van doen met de Zuid-Willemsvaart? Jazeker.
Willem I regelde dat het syndicaat buiten de macht van het parlement kwam. Alleen hij en niemand anders dan hij had wat te zeggen over de uitgaven. Eén van de forse investeringen was de aanleg van de Zuid-Willemsvaart.
Tolgeld
En nee, dat kanaal kwam er niet omdat het goed zou zijn voor de economie. Het idee was dat de investeringen zich zouden terugbetalen met tolgelden. Een verwachting die niet gek was: kanalen boven de grote rivieren brachten in die tijd amper wat op, in de Zuidelijke Nederlanden werd er wel degelijk fors verdiend aan tolgeld.
Al die inkomsten stak Willem I in zijn zak. Wat niet zo slim was, want uiteindelijk leidde dit soort capriolen tot de Belgische opstand en in 1830 tot de onafhankelijkheid van België.
De Zuid-Willemsvaart werd aangelegd zonder goedkeuring van het Nederlandse parlement. Dat was ongrondwettelijk, maar in die tijd was het algemeen geaccepteerd dat de koning boven de grondwet stond. Erger: er stond in die grondwet zelfs een artikel waarin de koning toestemming kreeg die wet te negeren als hem dat zo uitkwam.
Veghel
Bij de viering van twee eeuwen Zuid-Willemsvaart is het goed te beseffen dat het kanaal in de negentiende eeuw een groot fiasco was. Van der Woud: ‘Het kanaal doorsneed een leeg, arm, onderontwikkeld land. Op hoop van zegen’. De Zuid-Willemsvaart verbond ’s-Hertogenbosch dat minder inwoners had dan Sint-Oedenrode vandaag de dag met Maastricht, kleiner dan Schijndel in 2022.
De koning had geen oog voor de belangen van de dorpen in Oost-Brabant, zoals Veghel. Die toenmalige gemeente kreeg in 1825 toestemming om met een haven het dorp te verbinden met de Zuid-Willemsvaart, maar koning en Rijk gaven er geen cent aan uit. Veghel moest het zelf betalen. Net als Helmond en Eindhoven. Gemert en Asten kregen geeneens toestemming voor een haven.
Failliet
In de Tweede Kamer werd in de jaren voor, tijdens en direct na de aanleg van het kanaal gemord. Want wat leverde die torenhoge investering eigenlijk op? En was het tolgeld voor schippers nu juist geen reden om de vaart te mijden? Op de vragen kwam geen antwoord van kabinet of koning.
[tekst gaat verder onder de foto]
De Zuid-Willemsvaart ter hoogte van de Noordkade in Veghel.
Bij zijn vertrek in 1840 liet Willem I mede dankzij de Zuid-Willemsvaart ons land achter met een staatsschuld van 2300 miljoen gulden, per hoofd van de bevolking de hoogste staatsschuld van Europa.
In 1856 werd vastgesteld dat Nederland al een paar keer technisch failliet was gegaan, hoe blijmoedig de koning tijdens troonredes ook was geweest. De oorzaken van de financiële ellende: te hoge uitgaven, te weinig inkomsten en een gebrek aan controle op hoe de koning de rijksadministratie vermengde met zijn privéboekhouding.
Armoede
De gevolgen waren ernaar. 80 procent van de Nederlanders leefde halverwege de negentiende eeuw in armoede. Die groep was zo groot, dat kabinet en parlement besloten dat ze vanwege die omvang de meeste belasting moest betalen. De rijksten werden ontzien, want hun uitgaven zouden de economie laten groeien.
Uiteindelijk kwam het toch nog goed met, zoals we hier zeggen, ‘de kanaal’. De aanleg van de Veghelse haven pakte na de Tweede Wereldoorlog uiteindelijk goed uit en droeg bij aan de sterke economische groei van het dorp. Wat de staatsschuld betreft: die werd vanaf 1850 verminderd door Nederlands-Indië leeg te roven.
Lees ook het verhaal van de ingenieur die het kanaal ontwierp en een straatnaam verdient. Of lees hier hoe twee eeuwen kanaal wordt gevierd.
Foto bij dit artikel: de haven van Veghel.
